درخت زندگی - نقد فیلم مستند: سرزمین عسل

درخت زندگی

نقد فیلم مستند: سرزمین عسل

کارگردان ها: لیوبو استفانف و تامارا کوته وسکا. فیلم بردارها: فِی می داوت و سمیر لیوما. طراح صدا: رعنا عید. آهنگ ساز: فولتین. با حضور: اعضای خانواده موراتووا (هاتیدزه و نظیفه) و خانواده سام (حسین، لیوتیه وه، مصطفی، مظفر، ولی، علی، گمزه، لیوت ویش ). محصول ۲۰۱۹ مقدونیه.

آن چه باعث می شودسرزمین عسلدست کم در نگاه نخست چندان غافل گیرکننده و تاثیرگذار جلوه نکند شباهت عجیب و آشکار آن به فیلم های مرتبط با حال و هوای روستاییِ خودمان، و در راس آن ها مستنددلبند(یاسر طالبی) است. فیلمی درباره زندگی سنتی و عجیب یک پیرزن تنها در دل جنگل های شمال ایران که چند سال پیش تا در جشنواره فجر مورد توجه قرار گرفت. درسرزمینعسلبا برش هایی از زندگی سخت کوشانه هاتیدزه موراتووا روبه روییم؛ پیردختری که به زنبورداریِ سنتی مشغول است و همراه معلول و بیمارش در یکی از دورافتاده ترین روستاهای مقدونیه زندگی می کند؛ روستای بکر و محرومی که جاده آسفالت، آب آشامیدنی و برق ندارد. (تنها نشانه ارتباط هاتیدزه با دنیای مدرن یک رادیوی ترانزیستوریِ مستعمل و قدیمی ست که برای دریافت سیگنال های صوتی به آنتن بلندی نیاز دارد!) شغل هاتیدزه ایجاب می کند جدا از کندوهایی که در روستا برای اِسکان زنبورها ایجاد کرده، در دل کوه های اطراف محل زندگی خود نیز به دنبال عسل های وحشی و طبیعی باشد؛ و پس از استخراج آن ها، شیشه های عسلِ ناب را پیاده برای فروش به نزدیک ترین شهر (در بیست کیلومتری محل زندگی خود) برساند.

این فیلم گویا بیش از سه سال صرف فیلم برداری اش شده و هم زمانِ سه جایزه (بهترین فیلم، جایزه ویژه هیات داوران و بهترین فیلم برداری) را گرفته و در واپسین دوره جشنواره ساندنس (۲۰۱۹) به عنوان مستندی بحث انگیز مطرح شده است.

درسرزمین عسلبا بخش هایی از سبک زندگی آدم های غریبی مواجهیم. نقطه عطف زندگی هاتیدزه و مادرش زمانی رقم می خورَد که اعضای یک خانواده فاقد دل بستگی به ریشه ها که در ضمن، علاقه ای به رعایت قوانین محیط زیست و منابع طبیعی منطقه ندارند، به همسایگی آن ها نقل مکان می کنند. مهمان های ناخوانده ای که ظاهراً به نوعی گویشِ کهنِ تُرکی سخن می گویند و با آمدن شان جدا از تخریب محیط زیستِ بکر و طبیعی آن منطقه، تنهایی و نظم روزمره زندگی هاتیدزه و نظیفه موراتووا را نیز به هم می ریزند. با قطع تنه درخت قطوری که محل زندگی یکی از وحشی ترین کندوهای طبیعیِ روستاست، اِعمال خشونت نسبت به برخی حیوان ها؛ و مهم تر از همه آتش زدن سروهای کوهی، آن هم در بالای تپه و کنار سایر درختچه های زنده که در نهایت به عصبانیت و اعتراض بی پاسخ هاتیدزه منجر می شود.

اتفاقاً همین بخش ها باعث شده فیلم گاهی از موضوع اصلی خود دور شود و به نکته هایی بپردازد که ربط چندانی به زندگی هاتیدزه و مادرش ندارد. لحظه هایی نظیر کمک پسربچه همسایه بغلی به زایمان یکی از گاوها، شیر دوشیدن او، گزیدگی افراد توسط زنبورها، شیطنت کودکانه بچه ها با پمپ دودزا (وسیله ای که برای محافظت زنبوردارها به کار می رود)، شست وشوی لباس ها و آب تنی در رودخانه، چیدن بلال ها و البته حضور در مشاجرات همسایه بغلی که در مواردی فقط به طولانی شدن مدت زمان هشتاد و شش دقیقه ایِ فیلم کمک کرده اند.

ماجرای اصلی فیلم البته زندگیِ کم وبیش باورنکردنیِ هاتیدزه و سخت کوشی مثال زدنی او برای مراقبت و پرستاری از مادرش (نظیفه) است؛ پیرزنی که در مقابل پیشنهاد دخترش برای آفتاب گرفتن در خارج از خانه، خود را <<تنه یک درخت>> معرفی می کند که هاتیدزه <<توانایی بیرون بردن آن>> را ندارد. و شاید بتوان گفت این، زیباترین تعبیر از این درخت کهن سال و فرتوت زندگی ست که در خاک زادگاهی کهن ریشه دارد و میوه زندگی اش (هاتیدزه) تصویری از گذشته های خود اوست.

در یکی دیگر از فصل های فیلم و از لابه لای گپ های هاتیدزه و مادرش درمی یابیم او با وجود عادت به نوعی زندگی تلخ و محنت بار (همجواری ی بیمار و معلول) هم چنان رویای ازدواج و دور شدن از روستا (برای آغاز یک زندگی تازه) را در سر می پروراند. از این نظر می توان گفت تلخ ترین بخش این حرف ها توصیه مادر به خوش رفتاری و محبت با شریک زندگی و سرپرست خانوادگی او آن هم در آینده است! حال آن که احتمالاً خودش بهتر از هرکس دیگری می داند تحقق چنین آرزویی، آن هم در سن و سال هاتیدزه و میزان تراکم جمعیت در موقعیت جغرافیایی محل زندگی او اگر ناممکن نباشد، دست کم بسیار دشوار و سخت است. خود هاتیدزه هم در برش دیگری از فیلم، این نکته را - البته به لحنی دیگر - به زبان می آورد و در پاسخ به پسر نوجوان همسایه که از او می پرسد: <<چرا از این جا نمی ری؟>> می گوید: <<اگه یه پسر مثل تو پیدا می کردم ماجرا فرق می کرد.>>

در یک نگاه کلی، مهم ترین نکته قابل ذکر در ساختارسرزمین عسللحن دوپاره این فیلم از نظر کارگردانی است. شکلی از روایت ماجرا در دل ضبط لحظه های مستندِ محض که در اغلب سکانس های حضور هاتیدزه و مادرش (در خانه) با نوعی خویشتن داری و مشاهده گری - با فاصله - روبه رو است اما در سایر بخش ها به لحن مستندهای گزارشی رو می آوَرَد و به تصحیح کادر (در لحظه فیلم برداری) و حتی ثبت سایه فیلم بردار (در لحظه چرخش به دورِ یکی از گاوهای حاضر در طویله) رضایت می دهد. نکته ای که به نظر می رسد احتمالاً ریشه در نوع نگاه و سلیقه های متفاوت کارگردان های فیلم داشته است. البته خوش بختانه این رویه، تاثیری در کاربرد اکستریم لانگ شات های فیلم و نماهای عمومی و زیبایسرزمین عسلنداشته است. تصویرهای مسحورکننده ای که شخصیت اصلی فیلم را هم چون ذره ای در قلب طبیعت بکر شمال کشور مقدونیه به نمایش می گذارد.

لایه بعدی فیلم که متاسفانه بجز یکی دو نمای بی تاکید، چندان مورد پرورش قرار نگرفته، سبکباریِ هاتیدزه در قبال گذر توقف ناپذیر عمر و مخالفت نکردن او با نوعی زندگیِ بدوی و به دور از امکانات مدرن و روزمره است که به نوعی از او یک شهروند بی تکرار ساخته. یک روستاییِ شاید بتوان گفت بدون گذشته که به تعبیر زیبای سهراب سپهری، به <<آب تنی کردن در حوضچه اکنون>> رضایت داده است. شکلی از یک سرباز متعصب، بی فرمانده و آتش به اختیار که نمایش کلاهخودهای نصب شده روی کندوهای دست سازِ روستایی (کلاهخودهایی که شاید از زمان جنگ جهانی دوم در روستا باقی مانده باشند) اشاره ای تلویحی و زیرکانه به این وجه از روحیه اوست. از این زاویه می توان گفت مهم ترین بخش های مستند مورد بحث، نماهایی ست که شخصیت اصلی فیلم را در حال تیمارداری از مادر پیر خود نشان می دهد. لحظه هایی که آن دو را در حال تجربه نوع غریبی از زندگی (در زیر نور شمع یا چراغ گردسوز) نشان می دهد؛ و به احتمال قوی بهترین دلیل برای اعطای جایزه بهترین فیلم برداری به این فیلم بوده است.