هیس.
فضای داغ دفتر قدیمی پوران درخشنده در یکی از خیابان های مرکز تهران، با بغض درخشنده در هنگام حرف زدن از قربانیان واقعی مسئله اش در <<هیس.>> داغ تر شد. 200 میلیون کنار گذاشته بود تا یک دفتر برای خودش بخرد و از شرّ اجاره نشینی رها شود که مسئله <<هیس.>> رابین دختران علاقه مند به بازیگری در فیلمش دید و همه چیز تمام شد.
سادگی و بی پیرایگی فیلم های درخشنده بازتاب مستقیمی از شخصیت خود اوست. به منتقدانش که می رسد البته اندکی مکث می کند و باز دوباره به مسیر اصلی اش برمی گردد.
سیاه نمایی، ضعف در تکنیک، شعاری بودن و فمینیست بودن اتهامات توأمان زندگی سینمایی درخشنده است. اتهاماتی که خودش معتقد است چیزی جز ادعاهای گزاف و غیردقیق نیست،"فیلم اخلاقی که بسازیم می گویند فیلم بلد نیست بسازد".
درخشنده هرچهباشد و هرچهساخته باشد منتقدان و موافقانش توأمان در یک ویژگی کار او نمی توانند شکی داشته باشند: درخشنده راوی نادیده ها، ناشنیده ها و ناروایت شده های همه این سالهای اجتماع و سینمای ایران است.
به او گفتیم که از نگاه ی به فیلمش و تبدیل آن به یک ابزار تبلیغاتی علیه ایران چگونه بگریزیم که گفت: نیت! نیت آدم ها همه چیز را معلوم می کند. نترسید.
*تسنیم: فکر می کنم قبل از اینکه وارد گفت وگو در مورد محورهای محتوایی مهم فیلم <<هیس.!>> شویم باید تکلیف خودمان را در مورد اصلی ترین سوءتفاهم فیلم روشن کنیم. اولین برداشت از نمایش فیلم در جشنواره پیوند خوردن آن با مفهوم سوءتفاهم برانگیز این سالهای سینمای ایران <<قصاص>> بود. <<قصاص>> موضوع خاصی در سینمای این سال های ایران است و طبیعتاً هرنوع نمایش مثبت یا منفی و یا حتی خنثی از آن بر همه محورهای دیگر فیلم سایه می اندازد. فکر می کنم در مورد هیس هم اولین اتفاق همین باشد. خانم درخشنده، صریح می پرسم: شما را متهم کرده اند که در فیلمتان چهره ای غیرانسانی از یک حکم الهی نشان می دهید.
ببینید من اصلاً قبول ندارم که فیلم ما در مورد قصاص است. من بارها این را گفته ام اما این بار فکر می کنم بهترین راه برای جواب این سؤال این باشد برایتان تشریح کنم که من اصلاً چرا به سینما آمدم و در چه شرایطی از ابتدا تاکنون کار کردم و این فیلم در چه شرایطی به وجود آمد؟ فکر کنم اگر این کسانی که این حرف را می زنند متوجه منظور من از ورود به سینما و این فیلم شوند کمی نظراتشان تغییر کند. من از سال 63 از زمانی که کارم را شروع کرده ام تا به الآن با نیت و دغدغه کار خیر به سینما آمدم. من آمده ام که آدمهایی را مطرح کنم که کسی مطرحشان نمی کند، از چیزهایی حرف بزنم که کسی به آن ها توجهی نمی کند و گفته هایم در نهایت طوری باشد که خدا را خوش بیاید، این نیت اصلی من برای ورود به سینما بوده است.
من در دانشگاه رشته پزشکی قبول شدم، اما به آن رشته نرفتم و به جایش سینما خواندم چرا که احساس می کردم ابزار قدرتمندی است که می تواند به دغدغه های انسانی من پاسخ دهد. دغدغه هایی که همبشه با من است اما خیلی کم به آن پرداخته می شود. به همین دلیل هم هست که همه فیلم هایی که ساخته ام از ابتدا تاکنون همه در مورد معضلات و آسیب های اجتماعی است.
از " رابطه" که در مورد بچه های ناشنواست، "پرنده کوچک خوشبختی" که در مورد معلولین ذهنی است، "عبور از غبار" که در مورد بیماران کلیوی است، "زمان از دست رفته" که راجع به ن نازاست، عشق بدون مرز که در مورد طلاق است و "شمعی در باد" که راجع به اعتیاد و اکس و است تا "رؤیای خیس" که دنیای دختران و پسران در دوران بلوغ و شرایطی که درآن هستند را طرح می کند و بعد از آن هم به سراغ "بچه های ابدی" آمدم که در مورد بچه های دارای سندروم دان است و بعد هم فیلم "بابای دنباله دار" را ساختم که در مورد بچه هاییست که در خیابان گل می فروشند و و هرگز نمی توانند به مدرسه بروند و امروز هم رسیده ام به "دخترها فریاد نمی زنند".در همه این فیلم ها من مسیرم خیر و رضایت خداوند بوده است. در تمام اینها سعی کردم که مسیرم چیزی جز انسانیت نباشد. همه این ها را ساختم تا از نظر اجتماعی و روانشناختی بتوانم قدمی مثبت در جهت کاهش آسیب های اجتماعی بردارم.
*تسنیم: تا وارد بحث <<هیس.!>> نشده ایم؛ یک سوال داخل پرانتزی بپرسیم. خانم درخشنده همین لیستی که الان به آن اشاره کردید تقریبا لیست کاملی از معضلات و آسیب های اجتماعی این سالهای ماست. به جاهای حساسی سرک کشیده اید. اگر بخواهید حاصل آسیب شناسی تان را از یک عمر فیلم سازی در مورد آسیب های و معضلات اجتماعی برای ما بگویید کجا را هدف می گیرید؟
فکر می کنم کسی که فیلم هایم را خوب دیده باشد خوب می داند که من برایم خانواده از همه چیز مهم تر است.در تمام این معضلات خانوادگی من نقش خانواده را دیده ام. حتی برای کسی که آسیب دیده نیست، مثل انسانی که معلولیت دارد. او هم برای اینکه بتواند به اعتماد به نفس برسد و خودش جوابگوی نیازهایش باشد و خودش را کم نبیند نیازمند خانواده است. من در همه فیلم هایم قصد دارم که از طرفی هم جامعه را آگاه کنم تا این نادیده ها را ببینید و بفهمند که آن ها هم در جامعه ما حضور دارند و از طرف دیگر هم به خانواده ها بگویم که فرزندانشان را بهتر و بیشتر بشناسد و فکر نکنند که مثلا اگر به خاطر خودخواهی خودشان؛ فرزندشان را رها کنند، او در جامعه می ماند و بالاخره کسی به داد او می رسد. خلاصه من اعتقاد دارم که همه چیز در جامعه به خانواده مربوط است.
*تسنیم: موافقید که برویم سراغ <<هیس.>>؟ داشتید می گفتید که کسانی را که معتقدند شما می خواهید قصاص را زیر سوال ببرید ارجاع می دهید به کارنامه کاری سالم تان. اما من فکر می کنم در هر صورت نمی توانیم از این عبور کنیم که فیلم با اشاره واضحی به قصاص می گذرد.
من باید اول از همه بگویم که چرا این موضوع را انتخاب کردم. دغدغه من برای ساخت این فیلم اساسا چیزی به نام قصاص نبود. فیلم <<هیس! دخترها فریاد نمی زنند>> پروژه ای بود که سه سال به دنبال تحقیق در موردش بودم.
واقعیت اینجاست که من به عنوان یک زن خیلی شرم داشتم از این که در جامعه ما فقط به عنوان یک جنسیت به زن نگاه می شود، یعنی وقتی کسی وارد دفترم می شد و می گفت خداروشکر که شما خانمی و بعد سر درددلش باز می شد و قصه ای مشابه هیس را تعریف می کرد، من واقعا خجالت می کشیدم. به عنوان یک زن دائم با خودم می گفتم که پس چرا من به این شغل آمده ام؟ چرا به ن اینگونه نگاه می شود؟ چرا و چرا و چراهای دیگر که روی هم جمع شدند. آن هم نه در طبقه جامعه هنری خودم که در تمام طبقات اجتماعی می دیدم که این چراها وجود دارد.
در همین حین اتفاقی هم برایم افتاد که مرا برای ساخت فیلمی با این سوژه به شدت مصمم کرد. من برای این کار از 700 نفر تست بازیگری گرفتم. می خواستم برای بازی در این نقش از دختری استفاده کنم که هیچ پیشینه ذهنی در مخاطب در مورد او نباشد، نمی خواستم بازیگری بیاید نقش یک دختر مظلوم را بازی کند که پیشینه کاری و شخصیتی اش چیز دیگری باشد. چون می خواستم از حق یک انسانی حرف بزنم و اعتقاد داشتم همه اجزای فیلمم هم باید سالم باشد.
درهمین حین که از این دخترها تست بازیگری می گرفتم یک دفعه شرایطی به وجود آمد که من را دگرگون کرد. شیوه تست گرفتن به این شکل بود که من از بچه ها می خواستم که بیایند و در مورد شرایطی حرف بزنند که سرزده وارد جایی می شوند و همان نگاه جنسیتی مدنظرم برای ساخت فیلم به آنها می شود، از آنها می خواستم که این لحظه را بازی کنند،اما همین که داستان فیلم راتعریف می کردم، اتفاقات خاصی افتاد که من را برای ساخت <<هیس.>> به شدت مصمم کرد. یک دفعه خانمی وسط بازی کنترلش را از دست می داد و می رفت و ده دقیقه، یک ربع بعد با چشمانی که به دلیل گریه کردن پف کرده بود برمی گشت و داستانش را که دقیقا شبیه به داستان <<هیس.>> بود برایم می گفت، یکی اینطور، دیگری طور دیگر و . و همین طور موارد دیگری از این داستان در بین هنرپیشه هایی که می خواستم انتخاب کنم. همین ها من را مصمم کرد که این مساله واقعا در جامعه وجود دارد.
این قضیه درست زمانی بود که من 200 میلیون تومان پول داشتم و می خواستم با این پول یک دفتر بخرم. از اجاره دادن خسته شده بودم و می خواستم بعد از این همه سال یک دفتر بخرم. قرارداد آن را هم بسته بودم.
اما شرایط به به گونه ای رقم خورد که من با هرکسی که برای سرمایه گذاری در این فیلم صحبت کردم حاضر به همکاری نشدند و من مجبور شدم سرانجام قرار داد خرید دفتر را منتفی کنم و با همان پول فیلم را شروع کنم. چون معتقد بودم که هرطور که هست باید این فیلم ساخته شود. چون این یک وظیفه است برای من و یک رسالت برای من که به عنوان یک زن وارد سینما شده ام.
من همه نوع فیلم بلدم بسازم، بلدم فیلمی بسازم که سرگرم کننده باشد، یا مردم رابه شدت بخنداند، اما تا به حال این کار را نکرده ام،چون معتقدم سینما هدف دارد و من در آن رسالتی دارم که باید این حرف ها را بزنم و فکر می کنم الان هم موفق شده ام.بعد از نمایش فیلم خانواده هایی که اصلا انتظار نداشتم این حرفها را بزنند و این موضوع برایشان مساله باشد، در گوش من چیزهایی گفتند که من گفتم خدا را شکر که این موضوع را ساختم.
من همان ابتدا از خدا خواستم که کمکم کند تا درمسیری که می روم اگر راهم درست است کمکم کند. چون می دانستم موضوع حساسی است. و لحظه به لحظه اش را حتی برای نوشتن فیلمنامه با زحمت جلو بردم. فیلمنامه هم خیلی پرزحمت بود و مصائب خودش را هم داشت. دوماه در قوه قضاییه بود، رویش کار می شد، بعد از آن رفت به ناجا و گفتند که آن آقا در داستان باید اعدام شود. اعدام آن فرد در فیلمنامه خود من نبود اما آن را گنجاندم چون معتقد بودم که باید این حرف را به هر نحوی که شده زد.
*تسنیم: و خب فکر می کنم حالا وقتش است که برویم سراغ مساله اصلی مان. فکر می کنم مقدمه ها کافی باشد و حالا دیگر می توانیم بپرسیم که خانم درخشنده <<هیس.>> در مورد چه چیزی است؟ تمام مسیر کاری تان در صحبت از خانواده گذشته است و حالا رسیده ایم به هیس فیلمی که به سیاهنمایی در مورد قصاص متهم شده است.
گفتم که من معتقدم که هر اتفاقی که در جامعه می افتد از خانواده شروع می شود. در مورد <<هیس>> هم همین طور. من اینجا هم معتقدم که این خانواده است که باید تعلیم و تربیت ببیند، باید بداند که با فرزندش چگونه حرف بزند،باید با فرزندانش، دختر و پسرش دوست باشد تا حرفهایشان را بیایند بگویند. نباید پنهان کاری در خانواده باشد. من در <<هیس>> فقط به دنبال این رفتم که چرا این دختر به این جا رسیده و به این مشکلات رسیده است.
بحث من اصلا سیاه نشان دادن قصاص یا حرف در مورد قصاص نیست. چون اساسا من معتقدم که همان طور که در قرآن آمده است در قصاص زندگی است. من در یک محیط مذهبی و معتقد بزرگ شده ام و به این حکم کاملا معتقدم. هدف من در این نحوه نشان دادن اعدام دختر، فقط این بود که دل پدر و مادر بسوزد که اگر مراقب نباشد فرزندش را چگونه از دست خواهد داد. همه سعی من این بود که خانواده بفهمد که جایگاهش کجاست. مسئولیتش کجاست و چرا توجه نمی کند.
به اعتقاد من این نمایش از قصاص یک بحث احتماعی است. این آدم باید برود تا دخترهای دیگر بتوانند از مدرسه راحت بیایند بیرون، راحت لبخند بزنند و راحت مشکلاتشان را بگویند.
*تسنیم: خانم درخشنده، در هر صورت هیس اشاره مستقیمی به قصاص دارد. نمی توانیم از این بگذریم.
اگر دقت کنید ما آخر فیلم برمی گردیم به دخترهایی که دارند از مدرسه می آیند بیرون، و این یعنی اینکه ما هنوز نمی دانیم دختر اعدام می شود یا نه؟ بحث اعدام شدن یا نشدن اصلا برای ما مهم نیست، مهم فقط این است که پدر و مادر با دیدن این فیلم خودش را محاکمه کند و بگوید اگر بچه من این بلا به سرش آمد نقش من مهم بود، نقش معلم به عنوان خانواده دوم مهم بود، که وقتی می بیند بچه ای کز کرده سر کلاس برود ببیند چه مشکلی دارد.
وظیفه ی معلم فقط درس دادن نیست، معلمی عشق است، معلمی درس دادن نیست، همانطوری که پدر مادر وقتی بچه ای رابه دنیا می آورند در قبالش مسئولیت دارند. باید بفهمند که فقط ظاهرشان را
نباید درست کنند وباید بفهمند که فقط ماشین فلان خریدن و کفش فلان خریدن و دکتر بردن کافی نیست. این کاری است که سینما باید انجام دهد.
وظیفه اصلی والدین به اعتقاد من این است که مهارت های اصلی را به بچه هایمان یاد بدهیم، یاد بدهیم که در زندگی جاهایی باید گفت: نه! یاد بدهیم که اگر جایی دید دارد اتفاقی می افتد بتواند پایش بایستد، اگر جایی ببیند کسی کفش دویست هزار تومانی به پا دارد بتواند با کفش بیست هزارتومانی اش بایستد و افتخار کند که این کفش از پدری است که با آبرو این را برایش خریده. این وظیفه خانواده است، خانواده وظیفه دارد اعتماد به نفس را در بچه هایش به وجود بیاورد، با بچه هایش دوست و رفیق باشد و با بچه ها درد دل کند، نه اینکه از پدر بترسد و هم درد دل نکند چون روی هرچیزی سرپوش می گذارند و وقتی می پرسند چرا به کسی نگفتی؟ می گوید کسی نبود و نمی توانستم هم به پدر و مادرم بگویم.
*تسنیم: بحث به سینمای اجتماعی کشید. و جایگاه سینمای اجتماعی در ایران. کارنامه شما نشان می دهد که دو ویژگی خاص همواره با شما بوده است. اولینش پرداختن به نادیده ها یا ناروایت شده ها، آدم های فراموش شده سینما و اجتماع ایران معمولا در آثار شما دیده می شود.دومی اش هم فکر می کنم این باشد که آثار شما نشان می دهد که شما کاملا معتقدید که سینمای اجتماعی باید کارکرد داشته باشد. ما در سینمای اجتماعی ایران جریانی قوی ای هم داشته ایم که در کنار سینمای اجتماعی معتقد به کارکرد اساسا اهمیتی برای این حرفها قائل نشده اند. سینمایی که معتقد است روایت اجتماع به صورت آینه وار تنها کار سینمای اجتماعی است.
به نظر من سینمای اجتماعی ایران سینمای شریفی است، این یک ارتباط شرافتمندانه است. شما در سینمای اجتماعی نمی توانید سر مردم را کلاه بگذارید. نمی توانید مردم را به گونه ای نشان بدهید که وجود ندارد. بلکه باید در کنار مردم خیلی شریف و انسانی جلو بروید. به نظر من سینمای اجتماعی یک سینمای انسانی و انسان ساز است و مگر قرآن چیزی جز این است؟ قرآن هر آیه اش مربوط به انسان سازی است و اینکه جایگاه انسان کجاست و چه می شود که انسان این قدر بد و پلید و . می شود؟
و چون سینمای احتماعی سینمای شرافتمندانه ای است. به همین دلیل باید به مسائل و مشکلاتی بپردازد که انگار رویش غباری گرفته شده و یا به طرزی پنهان شده یا اینکه دارد تبدیل به زخمی می شود که خیلی بزرگ است اما کسی آن را نمی بیند. به نظر من اتفاقا فشار دادن به آن زخم و دیدن وسعت جراحت به ما کمک می کند که بتوانیم برویم دنبالش.
سینمای اجتماعی سینمای شور نیست، سینمای شعور است. سینمایی نیست که بخواهد یک جو ایجاد کند و از این بازار آشفته بهره ای ببرد. سینمایی است که در جهت روح انسان قدم بر می دارد. یک انسانی که از خود بی خود می شود و در جهت گناه قدم بر می دارد یعنی روحش نتوانسته به اندازه ای گنجایش پیدا کند که قدم نگذارد در این راه.
بنابراین به اعتقاد من سینمای اجتماعی خیلی کاربردی است و ما باید روی این بخش در سینمای اجتماعی خیلی سرمایه گذاری کنیم، مطمئنا هم آدم های بی غرض و مرضی باید این وسط وجود داشته باشند که روح جامعه برایشان مهم باشد تا بشود این سینما را جلو برد.
*تسنیم: و البته حتما می دانید که نطقه مقابل تهاجم رسانه ای به این کارکرد داشتن سینمای اجتماعی چیست. شما در تمام این سال ها همواره با دو برچسب سیاه نمایی و شعاری حرف زدن مورد اتهام قرار گرفته اید. آثار شما در تمام دوره کاری تان متهم شده است به اینکه دارد شعار می دهد.
بله؛ من همیشه متهم می شوم به این که شعارمی دهم. اما فکر می کنم این حرف ناشی از این باشد که این دوستان واقعیات اجتماعی را هم شعار می دانند، یک عده ای نمی خواهند این واقعیات را ببینند. در همین <<هیس.>> من با صراحت و سادگی از چیزی حرف زدم که درد بزرگ جوامع بشری است نه تنها در جامعه ی ما. جامعه ما اخلاقی است، اما در جوامع دیگر این اتفاق ها نیفتاده؟ در آمریکا این اتفاق نیفتاده؟ همین مساله اخیر مجری بی بی سی مگر مساله هیس نبود؟ در هند در سریلانکا، پاکستان، در بنگلادش، اروپا، آمریکا و در همه جا، موضوع یک موضوع بین المللی است و در همه جا هم موضوعی است که نقش خانواده در آن پر رنگ است. همین خانم اپرا مجری مشهور شبکه های آمریکایی مگر مساله اش چیزی جر این بوده است؟
من این فیلم را برای کپی رایت به آمریکا بردم. برای یک گروهی که متخصص اجتماع بودند نشان دادم. آنها به من گفتند که ما هم به این نیاز داریم، چرا این همه بی بند و باری وجود دارد؟ چون خانواده جایگاه و نقشش را فراموش کرده است.
حتی در برنامه هفت پارسال هم یکی از سؤال هایی که از من کردند این بود که "شما چرا این قدر فیلم های اخلاقی می سازید؟"و رها کنید فیلم های اخلاقی و بروید سراغ موضوعات دیگر، یعنی شما وقتی از اخلاق حرف می زنید فیلمتان از نظر هنری کم می آورد و نمره نمی گیرد و باید بروید سراغ موضوعات دیگر.
این معضل سینمای ماست که چرا از اخلاق که یک اصل است نباید حرفی زده شود؟
امیدوارم که این فیلم را خیلی ها ببینند حتی دوست دارم که این فیلم به خارج از کشور برود برای نمایش اما چون نه پارتی دارم و نه موقعیتی دارم که یک پخش کننده قوی بخواهد از آنجا فیلم را بخرد و ببرد و پخش کند امکانش نیست. ولی دلم می خواهد که برود و حداقل می دانم که هرکجای جهان این فیلم پخش بشود آیینه ای در برابر یک سری از آدمها گذاشته می شود و می توانند با خودشان درگیر شوند، این همان کاریست که ما می کنیم و این مهمترین دستاوردیست که سینمای اجتماعی می تواند داشته باشد. اما این دیدگاه نیاز به حمایت هم دارد. سینمای اجتماعی خیلی لاغر شده است و به آن کمکی نمی شود.
*تسنیم: ابهام بزرگی برای من در محتوای خاص فیلم وجود دارد. طبق آمار و اخباری که به صورت عمومی منتشر می شود مسئله کودک آزاری به ویژه برای دختران بیشتر در مناطق حاشیه ای شهر و اینطور جاها وجود دارد، چرا این مساله در فیلم در این نوع طبقات نشان داده نشد و این مشکل در طبقات متوسط رو به بالا نشان داده شد؟
نمی شود، من به این مساله خیلی فکر کردم. اما مساله این بود که نمی خواستم صرفا آدمهایی که خیلی فقیرند را در معرض اینطور اتفاقات نشان بدهم و فقط قشر پایین را دارای چنین اتفاقاتی بدانم و تصور مخاطب من این شود که طبقاتی که پایین هستند به خاطر پایگاه طبقاتیشان و فقرشان اینگونه اند، بلکه اتفاقا درطبقه ای قرار دادم که خیلی هم وضعشان خوب است و به جای فقر یک عدم توجه ضربه را وارد می کند.
*تسنیم: فکر نمی کنید با بالابردن طبقه افرادی که درگیر این قضیه می شوند کمتر می شوند؟
نه، چون بحث یک بحث اجتماعی است، اقتصادی نیست، بلکه روانی و روانشناختی است. طبقه ای را به کار گرفته ام که بیشتر جای کار دارد برای حرف زدن و مانور دادن. معمولا در سینمای ما اعتیاد را می روند بین طبقه پایین و می گویند چون چیزی ندارد و فقیر است به دام اعتیاد افتاده است. در حالیکه به طبقات بالا که می روی می بینی در حالی که همه چیز دارند اتفاقا از شدت داشتن زیاد به دنبال اعتیاد رفته اند. به همین دلیل من طبقه را بالا گرفتم. در <<شمعی در باد>> هم همین کار را انجام دادم و در طبقه روشنفکر این فیلم را ساختم.
*تسنیم: واقعیت اجتماعی این مساله چه بود؟ اشاره کردید که تحقیقات مفصلی داشتید؟ در تحقیقات هم به همین رسیدید که طبقه بالا بیشتر درگیر این مساله اند؟
تحقیقات میدانی من این را می گفت که این مساله در بین همه طبقات احتماعی هست. از طبقات پایین گرفته تا متوسط و بالا.
*تسنیم: فکر نمی کنید که در <<هیس.>> طرح مسئله اصلی آنقدری ترسناک و با ابهت و با تبعات جلوه داده شده که کسی که خودش این اتفاق برایش افتاده است با دیدن این فیلم اتفاقا از طرح این مساله بین خانواده و اطرافیانش بیشتر می ترسد؟ کارکرد فیلم فکر نمی کنید افرایش بیشتر ترس باشد.حتی آدم واقعا درگیر شده قصه ما دلایل منطقی برای سکوتش پیدا کند و پیش خودش بگوید که گفتنش این همه تبعات منفی به بار می آورد پس نگفتنش بهتر از گفتنش نیست؟
ما باید ببینیم که وظیفه مان پس از طرح مسئله چیست؟ کار ما متوقف به فیلم نیست. کار ما باید ادامه داشته باشد. مثلا باید آسیب شناسی ترس را مطرح کنیم. الان در واقع دیگر وظیفه جامعه شناسان و روانشناسان ماست که بیایند و صحبت کنند و بگویند که ترس از آّبرو اصلا یعنی چه؟
بعضی از جاها هست که ترس از آّبرو معنای زیبا و قشنگی دارد، آبروی انسان خیلی مهم است و دوست ندارد که خیلی جاها آبرویش برود اما یک جایی هست که می توان واردش شد، هنوز آن موضوع بزرگ نشده و می توان جلویش را گرفت، به نظر من اندیشمندان ما و نخبگان ما باید بیایند راجع به این موضوع حرف بزنند که چرا مجرم ما نباید ترس از آبرو داشته باشد.
نیت من فقط این نبود که فیلمی ساخته بشود و تمام شود نیتم این بود که جامعه متحول شود راجع به این موضوع، نیتم این بود که جایگاه انسان و تعالی انسان دیده بشود و این نگاه حقیرانه و در واقع بدوی که نسبت به زن می شود از بین برود و شأن و منزلت انسان ارزش پیدا کند.
حالا دیگر نوبت جامعه شناسان است که بیایند و بگویند که ترس از آبرو تعریف دیگری دارد. یا حتی به این مرحله برسیم که قوانینمان را طوری تغییر که اگر کسی نیامد به دادگاه و به سراغ قانون، قانون او را مجاب کند که بیاید به دادگاه و شهادت بدهد. حتی این اندازه قدم برداریم برای جلوتر رفتن.
*تسنیم: نگاه غالبی که به سینمای ایران از طرف جهان می شود بدون تعارف ی است. ممکن است که فیلم شما را هم به عنوان یک فیلم ی مورد توجه قرار بگیرد از این جهت که آنها بگویند که ببینید جامعه ی ایران چه جامعه ایست و چه مشکلات خاصی دارد و. . چه حرفی دارید درباره اینکه این نگاه ی به این فیلم نشود و ابزاری علیه کشور خود شما نشود. ما می دانیم که خانم درخشنده برای چه این فیلم را ساخته است ولی بقیه اصلا اهمیتی برای این قائلند؟
اتفاقا برعکس. چرا به این نکته دقت نمی کنید که اتفاقا ما با این فیلم داریم نشان می دهیم که در جامعه ما چنین مشکلی وجود دارد و ما جرات داریم که در موردش حرف بزنیم. با اینکه می توانستیم حرف نزنیم و پنهان نگهش داریم. اما در موردش حرف می زنیم چون برای ما جایگاه انسان تعریف شده است. فیلم من اصلا جای نگاه ی ندارد و مستند گونه و اجتماعی است. علاوه بر اینکه موضوع موضوعی بین المللی است و برای همین باید تلاش کنیم که اتفاقا پخش جهانی پیدا کند.
*تسنیم: می دانید قصه کجاست؟ من به فیلم جدایی نادر از سیمین فکر می کنم. مساله آقای فرهادی در این فیلم در نگاه اول یک مساله اخلاقی و انسانی بود یا لااقل برداشت ابتدایی قشر زیادی از جامعه این بود و واضح بود که در هر جامعه ای با مختصات خودش این قبیل وقایع می تواند اتفاق بیفتد، اما دیدیم که چگونه این فیلم را به ابزاری علیه ایران تبدیل کردند. می گویند شاید این اتفاق برای فیلم شما هم بیفتد.
من فکر می کنم که نیت خیلی مهم است. اینکه فیلم با چه نیتی ساخته شده است روی این مسائل به شدت موثر است.
اما یک مساله دیگر هم هست. این فیلم دارد از آدمی حرف می زند که انسانیت را زیر پا گذاشته و ما وظیفه داریم به عنوان یک مسلمان این را بگوییم. ما نمی توانیم از یک انسان حنایتکار و م حمایت کنیم با سکوت مان، بلکه باید در موردش حرف بزنیم.اما حالا اینکه چگونه حرف بزنیم بسیار مهم است. من سعی کردم در این فیلم به گونه ای حرف بزنم که چیزی به کار وصل نشود. من در نهایت سادگی، در نهایت روان بودن، در نهایت انسانیت به آن پرداخته ام. موضوع من یک موضوع کاملا انسانی است و اصلا نمی خواهم از لحاظ ی به آن پرداخته بشود. اما یک وقت ما نیاییم به خاطر اینکه فکر کنیم همچین نگاهی ممکن است به فیلم بشود نگذاریم فیلم نشان داده بشود چون آنوقت ممکن است فیلم های دیگری نشان داده بشود که نه آن نگاه را دارد و نه آن نیت خیر را و مساله ما بدتر هم شود
ما هرکاری بکنیم بعضی ها به نفع خودشان برداشت می کنند و کار خودشان را می کنند اما ما وقتی هدف داریم باید کار خودمان را انجام بدهیم و برویم جلو. با همین نیت است که مخاطب عام و خاص با هم پای فیلم من می نشینند.
*تسنیم: و فکر می کنم آخرین موضوعی که باید در موردش گفتگو کنیم هم مساله ناآشنایی برای همه مان نباشد. اینکه شما فیلم نه می سازید واضح است و همین نه سازی معمولا ختم می شود به اینکه شما متهم به نه گرایی سازی شوید. نمی گویم فمینیسم، چون واقعا از آن دورید. اما این نگاه صرف نه در فیلم های شما زیادی پررنگ نشده است؟
البته من می توانستم راجع به مردان هم بسازم چون من آدم متعادلی هستم و فکر می کنم که زن و مرد در کنار یکدیگر معنا پیدا می کنند.
در همین فیلم یکی از مهم ترین شخصیت های ما همان شخص بازپرس است که یک مرد است. او دارد از چیزی دفاع می کند که حقوق مردم و حقوق انسانهاست، نه حقوق ن. در حالیکه وظیفه ای ندارد که برود به خانه ی کسی که مجرم است. یک مرد خوب دیگر هم در داستان ما هست. پسری در این فیلم هست که نامزد شخصیت اصلی فیلم است و ابتدا دختر را کنار می گذارد اما بعد که می فهمد حقانیت با دختر است پایش می ایستد و کنار او قرار می گیرد، خب این تحول پیدا کرده. این تحول چیست؟ ربطی به زن و مرد ندارد.
من به همه جای قضیه فکر کردم، می خواستم این حرف زده بشود به طوری که برایمان مشکلی نسازد. چون بالاخره این که آدم برای اولین بار بخواهد چیزی را بگوید خیلی باید مزه مزه کند که چگونه بگوید، حتی همان آزار را که من می خواستم بگویم کلی تلاش کرده ام برای اینکه آن لحظه را تصویری کنم.
برای من همه انسانها یکی هستند چه زن و چه مرد، و آن جایگاهی برایم اهمیت دارد که اندیشه اش درست است.
خداوند بین انسانها فرق نگذاشته و نگفته که این اندیشه مردانه است و این اندیشه نه، خداوند همه را یکسان خلق کرده، در هر کسی یک خصلتی گذشته که شاید در دیگری نباشد اما درکنار هم تعریف کرده است.
*تسنیم: فیلم البته دست روی موضوع خاصی گذاشته بود و طبیعی بود که ساخت و پخش آن هم با حاشیه های خاصی روبرو شود؟ ماجرای شما با آقای عباسی هم که در آن زمان رسانه ای شد.
خیلی سعی کردم فیلم آسیب زیادی نبیند و خوشبختانه کسانی که پشت این قضیه پروانه نمایش قرار گرفتند از جمله آقای دکتر عباسی نگاه خیلی خوبی داشتند. و من هم نگاهشان را قبول داشتم. آقای عباسی خیلی نگاه اجتماعی خوب و ظریفی دارند و من دقیقا همه مسائل را برایشان گفتم و با اصلاحاتی بسیار اندکی که انجام شد فیلم به راحتی قابل نمایش شد. تسنیم
این فیلم گویا بیش از سه سال صرف فیلم برداری اش شده و هم زمانِ سه جایزه (بهترین فیلم، جایزه ویژه هیات داوران و بهترین فیلم برداری) را گرفته و در واپسین دوره جشنواره ساندنس (۲۰۱۹) به عنوان مستندی بحث انگیز مطرح شده است.
ماجرای اصلی فیلم البته زندگیِ کم وبیش باورنکردنیِ هاتیدزه و سخت کوشی مثال زدنی او برای مراقبت و پرستاری از مادرش (نظیفه) است؛ پیرزنی که در مقابل پیشنهاد دخترش برای آفتاب گرفتن در خارج از خانه، خود را <<تنه یک درخت>> معرفی می کند که هاتیدزه <<توانایی بیرون بردن آن>> را ندارد. و شاید بتوان گفت این، زیباترین تعبیر از این درخت کهن سال و فرتوت زندگی ست که در خاک زادگاهی کهن ریشه دارد و میوه زندگی اش (هاتیدزه) تصویری از گذشته های خود اوست.
لایه بعدی فیلم که متاسفانه بجز یکی دو نمای بی تاکید، چندان مورد پرورش قرار نگرفته، سبکباریِ هاتیدزه در قبال گذر توقف ناپذیر عمر و مخالفت نکردن او با نوعی زندگیِ بدوی و به دور از امکانات مدرن و روزمره است که به نوعی از او یک شهروند بی تکرار ساخته. یک روستاییِ شاید بتوان گفت بدون گذشته که به تعبیر زیبای سهراب سپهری، به <<آب تنی کردن در حوضچه اکنون>> رضایت داده است. شکلی از یک سرباز متعصب، بی فرمانده و آتش به اختیار که نمایش کلاهخودهای نصب شده روی کندوهای دست سازِ روستایی (کلاهخودهایی که شاید از زمان جنگ جهانی دوم در روستا باقی مانده باشند) اشاره ای تلویحی و زیرکانه به این وجه از روحیه اوست. از این زاویه می توان گفت مهم ترین بخش های مستند مورد بحث، نماهایی ست که شخصیت اصلی فیلم را در حال تیمارداری از مادر پیر خود نشان می دهد. لحظه هایی که آن دو را در حال تجربه نوع غریبی از زندگی (در زیر نور شمع یا چراغ گردسوز) نشان می دهد؛ و به احتمال قوی بهترین دلیل برای اعطای جایزه بهترین فیلم برداری به این فیلم بوده است.
درباره این سایت